NASELJAVANJE I RASELJAVANJE PREŠEVA I OKOLINE

PIŠE: Miodrag Popović

                U prošlosti Preševo i okolinu pratile su stalne promene u strukturi stanovništva. Menjao se broj doseljenih i raseljenih stanovnika raznih konfesija. Nekada je bilo više jednih, nekada drugih. Dolazilo je do stalnog mešanja nacionalne strukture.

NaseljavanjeArnauta u ovom kraju počelo je u 17 veku uz pomoć Turaka.  Prvo su naselili Skoplje i obode Skopske Crne Gore. Zatim su nastavili širenje planinama Rujan i Kozjak  i na obalama reka Preševske Moravice i Morave. U geografskom značenju postoji i toponim „Preševska povija“ ili razvodje dva sliva – crnomorskog i egejskog.  Reka Preševska Moravica od Preševa teče prema severu do Bujanovca gde se spaja sa Binačkom Moravom koja dolazi sa zapada iz pravca Kosovca i Metohije i gradi Južnu Moravu koja teče na sever do Stalaća gde se spaja sa Zapadnom Moravom i gradi Velku Moravu koja se zatim uliva u Dunav, a ova reka uliva se u Crno More. Trnavska reka teče od Trnave prema Kumanovu i uliva se u Vardar koji pripada egejskom slivu. Nadmorska visina ovog razvodja je oko 450 metra. Na ovom prostoru tokom čitave godine struji vazdušna struja koja se naziva „firke“ koja može biti iskorišćena kao obnovljiv izvor energije. Ovaj vetar ostavlja utisak kao da zviždi – firi pa se iz tog razloga naziva tako…

Uticaj Arnauta na Srbe u ovim krajevima naročito se oseća u 18. i 19. veku. Dolazili su Arbanasi iz severne Albanije, tzv. Gege. Glavna karakteristika društvenog života kod njih bili su  „fisovi“. Ulaskom u „fisove“, Srbi su nosili imena tih fisova: Gaši, Krasnići, Beriše…itd.  Morali su poštovati pravila bratstva: eksogamiju, krvnu osvetu i besu. Poarbanašeni Srbi mogli su zadržati neke svoje običaje, na primer: strižba trogodišnjeg deteta sa kumbarom koji je mogao biti Srbin. Posle Berlinskog kongresa, sa područja severnog dela Vranjske oblasti iseljavali su se Turci i naseljavali majviše u okolini Bujanovca i Preševa. Tada je u Preševo došlo oko 250 turskih porodica. Arbanasi su, takodje, naseljavali ove krajeve. Njihovim dolaskom nastupilo je proterivanje Srba, skoro do istrebljenja.  Od oko 640 domova u Preševu, ostalo je samo oko 125 kuća: srpske 82 i ciganske 43. Posle 1912. struktura stanovništva se naglo menja. Počeli su da odlaze Turci i Arbanasi, a dolazili su Srbi. Od 1912 – 1941. iz Preševa se iselilo oko 200 kuća Turaka. Paralelno s tim otpočeo je proces kolonizacije Srba iz pasivnih krajeva Vranjske oblasti ( Gornja Pčinja ). Došljacima je počelo dodeljivanje zemlje iseljenih Turaka 27.02.1919. Prvo je počelo naseljavanje Gnjilanskog kraja, Laba i Kumanova. Tada su u Preševo i okolinu naseljene 244 porodice a 197 porodica je odmah počelo sa gradnjom kuća. Domorodačkih porodica bilo je oko 450. Iseljavanje Turaka i Arbanasa trajalo je i od 1945-1965. godine. Medjutim, u ovom periodu iseljavali su se i Srbi, ponajviše u Vranje, Leskovac i Jagodinu. Izrazito masovno iseljavanje Srba desilo se u periodu od 1970 – 1990. godine. Srpsko stanovništvo pod pritiskom Albanaca prodavalo je svoju imovinu i odlazilo odavde. Nacionalni sastav stanovništva Preševa 1961. godine izgledao je ovako ( Petrović T. I Petrović S., 2009):

Ukupno: 5.680               100%

Albanaca            2.897                54%

Srba                    1.650                29%

Turaka                  898                 16%

Ostali                    235                  1%

            Za vreme ovog popisa veliki broj Albanaca popisivan je kao da su Turci. Danas u Preševu Srba skoro da i nema. Dugo vremena Albanci bojkotuju popise uz razne izgovore. Naselje koje je počelo da se širi oko Železničke stanice nastalo je kolonizacijom Srba 1919/20. godine. Koncentracija stanovništva bila je najveća oko Železničke stanice i Duvanske industrije. Naseljavanjem stanovništva razvijale su se razne delatnosti: industrija, zanatstvo, ugostiteljstvo, trgovina, zemljoradnja i drugo.

                Blizina Preševa omogućavala je školovanje dece, zdravstvenu zaštitu, razvoj kulture i sporta itd. Saobraćajne veze sa svetom bile su mnogo povoljnije nego u mestima iz kojih su došli: železnički saobraćaj, autoput Beograd – Skoplje, put Preševo – Gnjilane preko Karadaka omogućavali su bolju komunikaciju stanovništva. To je doprinelo povećanju broja stanovnika na ovoj lokaciji. Niču fabrike: Krečana, 7. Juli, Simpo.  Duvanska industrija sa dugom tradicijom beleži izuzetne rezultate poslovanja. Ima veliku proizvodnju duvana, zapošljava veliki broj radnika, postiže uspeh u izvozu…

                Dolazi 2000. godina i 5. oktobar. Očekivalo se mnogo bolje stanje u društvu, u svim sferama poslovanja. Prestrukturiranje proizvodnje u raznim oblastima krenulo je nizbrdo. Propala je privatizacija. Zatvaraju se fabrike. Radnici ostaju bez posla. Javlja se siva ekonomija, šverc i korupcija. Počinje prodaja lične i društvene imovine, ponekad pošto – zašto!. Ljudi nemaju posao i teško žive, a pojedinci stvaraju ogromno bogatstvo. Uz saglasnost Vlade Republike Srbije odobrava se zidanje džamije u naselju. To je privuklo Albance da počnu sa naseljavanjem i ovog dela srpske enklave.

Postojaće i dalje mešanje stanovništva po nacionalnosti i veri i to je dobro ako su namere iskrene. Ali nije ispoštovan dogovor o reciprocitetu da se u jednom delu naselja sagradi i crkva – pravoslavni hram.

                Opština Preševo u okviru Pčinjskog okruga prostire se na površini od 264 km2. Ukupni broj naselja je 35 sa medjusobnim rastojanjem od oko 2,7 km. Na ovom prostoru u periodu od 1948-1991. godine broj stanovnika se stalno povećavao. Procentualno od 1948 do 1991. Izgleda ovako:

1948 – 23.779 – 100%

1971- 30.056 –   126%

1981 – 33.948 – 142%

1991 – 38.943 – 163,7%      Ukupno povećanje broja stanovnika iznosilo je oko 39%. Posle 1991. Godine broj stanovnika opada. (  2002 – 26.000  –  109,3 % , izv. RZS, 1974, 1985, Stanković )

Tokom 1980. godine u odnosu na 1973. god. bilo je upošljeno 430 radnika više, dok je 1980. god. bio upošljen 1091 radnik, a 1991. godine radila su 1263, a 1994. god. 1640 radnika više nego 1973. godine. To pokazuje da je u periodu od 21 godine privreda opštine Preševo bila u usponu, kao i delatnosti koje prate razvoj stanovništva. Sličan stepen razvoja pratio je i naselje Železnička stanica…

NASTAVLJA SE…

O autoru:  Miodrag Popović, diplomirani  inženjer agronomije u penziji, dugogodišnji direktor Duvanske industrije Bujanovac, autor je desetak stručnih knjiga i stotinak tekstova iz oblasti uzgoja i obrade duvana, kome je posvetio  gotovo ceo život. Uporedo, kao veliki ljubitelj lepe pisane reči objavio je nekoliko zbirki pesama, ali i proznih dela… Narednih nedelja o njegovim sećanjima i prikupljenim istorijskim zapisima na prohujala vremena, „da ih ne bi pokrio zaborav „čitajte samo na portalu „BUPRESS“

FOTO : BUpress